Preparaty mlekozastępcze – rodzaje, wskazania, sposób przygotowania.
Przed przeczytaniem tego artykułu zachęcam do zapoznania się z wcześniejszym postem na temat mleka kobiecego oraz mleka modyfikowanego.
Czym są preparaty mlekozastępcze i jak powstają?
Przypomnę, że preparat mlekozastępczy to zamiennik mleka modyfikowanego, który należy stosować jedynie ze wskazań medycznych. Najczęściej powstają one na bazie mleka krowiego w procesie hydrolizy białka.
Co to takiego ta hydroliza?
Hydroliza białka to prościej mówiąc pocięcie białka:
- na dłuższe polipeptydy – hydrolizaty o nieznacznym stopniu hydrolizy (pHF – partially hydrolyzed formula),
- na krótkie polipeptydy – hydrolizaty o znacznym stopniu hydrolizy (eHF – extensively hydrolysed formula),
- na aminokwasy – mieszanka elementarna (AAF – amino-acid formula).
Jakie warunki musi spełnić preparat mlekozastępczy, aby mógł być odpowiedni dla niemowląt z alergią?
Preparat ten musi mieć mniejszą zdolność do łączenia się ze swoistymi przeciwciałami, być dobrze tolerowany przez ponad 90% osób ze zdiagnozowaną alergią na białko mleka krowiego, a także mieć mniejszą zdolność do wywołania odpowiedzi immunologicznej.
Jakie są wskazania do stosowania hydrolizatów mleka modyfikowanego?
Hydrolizaty białek serwatkowych mają mniejszą zawartość laktozy, natomiast hydrolizaty kazeinowe w ogóle jej nie zawierają. U dzieci uczulonych na białka mleka krowiego nie jest wskazana rutynowo eliminacja laktozy, jednak może dojść do wtórnej nietolerancji laktozy w przypadku dzieci z enteropatią lub biegunką spowodowaną przez alergię.
Przykłady dostępnych w Polsce mieszanek mlekozastępczych zawierających hydrolizaty białek lub aminokwasy:
Ze względu na ich smak i zapach hydrolizaty białka często są nieakceptowane przez dzieci i rodziców. Młodsze niemowlęta (poniżej 4 miesiąca życia) lepiej tolerują takie preparaty, a u starszych dzieci może pomóc metoda powolnego wprowadzania w ciągu kilku karmień lub kilka dni (mieszanie wcześniejszego mleka z preparatem w odpowiedniej proporcji).
Preparaty sojowe (bezlaktozowe)
Są to preparaty zawierające izolowane białko soi, wzbogacane w L-metioninę, L-karnitynę, taurynę oraz większe ilości fosforu i wapnia (niż w mleku modyfikowanym) ze względu na obecność fitynianów, które utrudniają wchłanianie tych pierwiastków.
Główne wskazania do stosowania takich preparatów to:
- galaktozemia,
- wrodzony niedobór laktazy,
- udokumentowany wtórny niedobór laktazy,
- względy religijne, etyczne, filozoficzne (np. dieta wegańska).
Natomiast nie powinno się ich stosować w przypadku:
- wcześniaków o urodzeniowej masie ciała < 1800g,
- zapobiegania kolce niemowlęcej,
- zapobiegania chorobom atopowym,
- alergii na białka mleka krowiego z biegunką i/lub enteropatią.
Ogólnie mówiąc, preparaty sojowe są często lepiej akceptowane niż hydrolizaty o znacznym stopniu hydrolizy oraz mieszanki elementarne, ponieważ mają lepszy smak. Dodatkowo zachęcają niższą ceną. Niestety istnieje duże ryzyko rozwoju alergii na soję, szczególnie u niemowląt poniżej 6. miesiąca życia (ok. 10-15% dzieci z alergią na białka mleka krowiego ma również alergię na soję).
Warto wiedzieć, że soja zawiera fitoestrogeny (substancje roślinne zbliżone budową do estrogenów – hormonów płciowych). Mogą one powodować potencjalnie niekorzystne działanie na rozwój fizyczny, mineralizację kośćca oraz dojrzewanie płciowe. Obecnie jednak nie ma jednoznacznych dowodów na korzystne lub szkodliwe efekty spożywania dużych ilości fitoestrogenów. Mimo to, wiele krajów (np. Australia, Kanada, Wielka Brytania, Szwajcaria, Nowa Zelandia, Francja) zaleca ograniczenie spożywania preparatów sojowych.
W preparatach sojowych jest wyższe stężenie glinu (niż mleku kobiecym), a duża dawka tego pierwiastka może odkładać się w tkance kostnej i ośrodkowym układzie nerwowym oraz hamować wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego. Przez to preparaty te są niewskazane u wcześniaków, ponieważ mogą nasilać u nich osteopenię.
Preparaty mlekozastępcze z dodatkiem MCT (średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe)
Preparaty te mają mniejszą zawartość laktozy i wskazane są w przypadku:
- przewlekłej biegunki opornej na leczenie,
- niedoboru disacharydaz,
- stanu po resekcji jelita,
- zaburzeń trawienia i/lub wchłaniania białek,
- hiperlipidemii,
- mukowiscydozy,
- hipoproteinemii,
- zaburzeń czynności trzustki,
- przewlekłej niewydolności wątroby,
- przejściu z żywienia pozajelitowego na żywienie drogą przewodu pokarmowego.
Preparaty mlekozastępcze dla dzieci z fenyloketonurią
Fenyloketonuria stanowi przeciwwskazanie do wyłącznego karmienia piersią. Niemowlęta z tą chorobą muszą spożywać specjalnie przygotowany preparat (pozbawiony fenyloalaniny), który zapewnia im prawidłowy rozwój. Jednak zalecane jest dokarmianie dziecka pokarmem matki, gdyż pozwala utrzymać właściwą kontrolę metaboliczną oraz zapewnia prawidłowy rozwój niemowlęcia.
Mleka przeznaczone dla dzieci z refluksem (mleka AR, tzw. antyrefluksowe)
Mają one dodatek substancji zagęszczającej: mączkę z ziaren chlebowca świętojańskiego, skrobię ryżową, skrobię ziemniaczaną, skrobię kukurydzianą lub gumę skrobiową z nasion fasoli. Według ESPGHAN oraz AAP (The American Academy of Pediatrics), substancje te zmniejszają częstość ulewań u dzieci, ale nie mają wpływu na liczbę epizodów kwaśnego refluksu. Dlatego ich znaczenie w leczeniu choroby refluksowej jest ograniczone. Regurgitacje (ulewanie) są objawem fizjologicznego refluksu żołądkowo-przełykowego, mają charakter przejściowy i mogą występować zarówno u dzieci karmionych piersią, jak i sztucznie (mlekiem modyfikowanym). Jeśli jednak dziecko karmione piersią bardzo obficie ulewa to warto zgłosić się do lekarza w celu ustalenia przyczyny (na podstawie szczegółowego wywiadu i niezbędnych badań). Nie należy podawać odciągniętego pokarmu wymieszanego z mlekiem typu AR ani rezygnować z karmienia piersią na rzecz mleka modyfikowanego przeciwko regurgitacjom. Obfite ulewanie może świadczyć np. o alergii na białko mleka krowiego lub przekarmianiu pokarmem I fazy (u dzieci matek z nadprodukcją mleka).
Stosowanie mleka AR powinno odbywać się po konsultacji z lekarzem. Zalecane jest tylko u niemowląt z chorobą refluksową z towarzyszącymi zaburzeniami wzrastania spowodowanymi stratami energetycznymi. Nie powinno się podawać takich preparatów zdrowym, prawidłowo rozwijającym się niemowlętom, u których występują tylko ulewania. Mogą być one źródłem dodatkowych, zbędnych kalorii, przez co zwiększać ryzyko rozwoju nadwagi i otyłości.
Preparaty mlekozastępcze niskolaktozowe lub bezlaktozowe
Preparaty bezlaktozowe należy stosować w bardzo rzadkiej wrodzonej nietolerancji laktozy.
Natomiast preparaty niskolaktozowe stosuje się u niemowląt z biegunką osmotyczną, która prowadzi do nadmiernej utraty wody i elektrolitów, z towarzyszącymi wzdęciami i bólami brzucha. Jeśli preparaty te są nieskuteczne, to należy sięgnąć po preparaty bez laktozy.
Mleka typu Junior
Nie są zalecane do stosowania u dzieci poniżej 1 roku życia. EFSA wskazuje, że nie są one niezbędne do prawidłowego rozwoju u dzieci w wieku 1-3 lat.
Preparaty dla niemowląt z małą i bardzo małą masą urodzeniową oraz urodzonych przedwcześnie.
Mleka te nazywane są preparatami „po wypisie” – PDF (ang. post discharge formula). Są one bardziej kaloryczne, a także zawierają więcej białka, witamin, soli mineralnych i pierwiastków śladowych w porównaniu do mlek początkowych. Dodatkowo są bogatsze w żelazo, ponieważ wg aktualnych zaleceń ESPGHAN dzieci z niską urodzeniową masą ciała (2000-2500 g) powinny otrzymywać suplementację żelaza (1-2 mg/kg masy ciała./dobę do 6. miesiąca życia).
Wg ESPGHAN należy stosować takie preparaty do „planowanego terminu porodu”, a w przypadku dzieci z masą ciała poniżej należnej, do 52. tygodnia wieku postkoncepcyjnego. Niektórzy autorzy sugerują stosowanie PDF nawet do 9.-12. miesiąca wieku korygowanego.
Jak powinno być przygotowane mleko dla niemowląt?
Przede wszystkim należy kierować się zaleceniami producenta. Preparaty te nie są sterylne i w procesie ich produkcji lub przygotowania do spożycia sporadycznie mogą zostać zanieczyszczone np. bakteriami, czego wynikiem może być poważna choroba, a nawet zgon (np. Cronobacter sakazakii).
Dlatego Komitet Żywienia ESPGHAN sformułował zalecenia:
- Mleko należy przygotować bezpośrednio przed karmieniem.
- Pozostałości i mleko niezjedzone należy wyrzucić i nie wykorzystywać ich w następnym karmieniu.
- Przygotowanego mleka nie należy przechowywać w termosie ani podgrzewaczu do butelek (można użyć gorącej wody z termosu do przygotowania mleka przed karmienia).
Źródła:
Wykład prof. Hanny Szajewskiej wygłoszony na konferencji „Wiosenne Spotkania Pediatryczne 2016”.
Krogulska A.: Diety eliminacyjne w diagnostyce i leczeniu alergii na białka mleka krowiego.Standardy Medyczne/Pediatria 2016 T. 13 957-965.
Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Pod red. H. Szajewskiej i A. Horvath. Medycyna Praktyczna 2017.
H. Szajewska, P. Socha, A. Horvath, A. Rybak, A. Dobrzańska, M.K. Borszewska-Kornacka, A. Chybicka, M. Czerwionka-Szaflarska, D. Gajewska, E. Helwich, J. Książyk, H. Mojska, A. Stolarczyk, H. Weker. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia PTGHiŻD. Żywienie sztuczne. Medycyna Praktyczna 2014.
Magdalena Nehring-Gugulska, Anna Oslislo: Jak należy postępować, jeśli niemowlę karmione wyłącznie piersią obficie ulewa (refluks żołądkowo-przełykowy)? Czy należy wprowadzić sztuczne mleko zapobiegające regurgitacjom (typu AR) lub mieszać je z odciągniętym pokarmem?. Medycyna Praktyczna 2014.
Magdalena B. Pawłowicz, Beata Cudowska, Dariusz M. Lebensztejn: Preparaty mleka modyfikowanego i mlekozastępcze w żywieniu dzieci. Standardy Medyczne/ Pediatria 2015, T. 12, 551-558.
Magdalena Nehring-Gugulska: Mleko matki to fenomen natury. Medycyna Praktyczna 2015.
Beata Pawlus, Agnieszka Kordek, Beata Łoniewska: Podstawowe składniki mleka kobiecego – najnowsze wiadomości. Medycyna Rodzinna 5/2004, s. 213-216.
Monika Żukowska-Rubik, Magdalena Nehring-Gugulska: Kiedy powstaje pokarm i jak się zmienia? Medycyna Praktyczna 2015.
Wreszcie ktoś zebrał to wszystko w jedno miejsce.